van Brussel naar Kinshasa: zijn we ooit al sneller geweest? Enkele minuten om een e-mail naar de vier uithoeken van de wereld te versturen: zijn we ooit al efficiënter geweest? 100 meter in 9 seconden en 58 honderdsten lopen: hebben we de tijd ooit al preciezer kunnen opmeten? De tijd, en hoe we ermee omgaan, is in de Westerse wereld een obsessie geworden. Onze wil om de tijd te beheersen voedt het verlangen om alles sneller te laten gaan. «Het beste voorbeeld hiervan is e-mail», illustreert Richard Delaye, directeur in managementonderzoek (Groupe IGS) en voorzitter van de Université Professionelle d’Afrique (UPA). «Het probleem is meer dan louter praktisch; de tijd neemt ons gevangen in onmiddellijkheid en hyperreactiviteit. Als we een e-mail krijgen, nemen we niet altijd de tijd om na te denken, nemen we niet meer de noodzakelijke afstand, en zoeken we onder tijdsdruk te snel naar kant-en-klare oplossingen. De niet-materiële vorm van e-mail verstoort ook onze intermenselijke relaties. En hier moeten we voorzichtig mee zijn, want deze relaties zijn geen kost maar juist een investering.» Onze relatie met de tijd bepaalt onze manier van werken maar ook onze ver-wachtingen tegenover anderen. Het is niet altijd even gemakkelijk om onder collega’s een gemeenschappelijk ritme te vinden, omdat iedereen naast zijn eigen prioriteiten ook een verschillende kijk op de tijd heeft. Deze verschillen komen nog meer naar boven in een interculturele context. Hoe vaak heb je al niet moeten wachten op een rapport of een document van een partner uit het Zuiden? «In Afrika is het belang van de feitelijke tijd minimaal. Als een Afrikaanse collega zegt ‘ik ben onder-weg’, betekent dat eigenlijk ‘ik ben van plan om te vertrekken’. Ik weet dat ik hem vanaf dan kan verwachten, maar ik weet nog niet of dat binnen tien minuten of twee uur zal zijn», stelt Richard Delaye, docent in onder andere Pointe-Noire en Kinshasa. «De enige raad die ik kan geven is om het tijdsbegrip van de andere goed te observeren en te respecteren zonder de eigen planning uit het oog te verliezen. Als ik op de UPA ben, volg ik mijn eigen ritme, maar tegelijk ben ik mij ervan bewust dat de dingen niet zullen lopen zoals ik ze in gedachten had. Alleen door wederzijdse verstandhouding en door van elkaar te leren, kan je samen vooruit geraken.» Tijd is een centraal gegeven in alle culturen maar hoe we ermee omgaan is zeer verschillend. Alleen al voor de weergave van de tijd bestaan er verschillende modellen. In traditionele samenlevingen is de tijd circulair, zonder begin of einde. Min of meer lange cycli wisselen elkaar onvermoeibaar af zonder ruimte voor al te veel speling. De mens is afhankelijk van het ritme van de natuur. In de Westerse wereld is de tijd lineair. Hij wordt voorgesteld door een pijl die ontstaat in het verleden en die het heden doorboort om in de toekomst zijn doel te treffen. De idee van vooruitgang, van het bereiken van een betere toekomst, hangt hier nauw mee samen. Volgens Jean-Pierre Boutinet, professor-emeritus Psychologie en Antropologie, gaat elk van deze modellen gepaard met een heel eigen houding tegenover de voortschrijdende tijd. «Traditionele samenlevingen zijn eerder op het verleden gericht en hebben veel respect voor wat hen is nagelaten. Het heden is maar een herbeleven van het verleden, vandaar het belang van traditionele feesten, de cycli van de maan of de verandering van de seizoenen. Daartegenover staat het lineaire model, waarin het heden een opening is naar de toekomst en tegelijk een breuk met het verouderde verleden. Revolutie, hervorming en modernisering zijn hier mooie voorbeelden van. Hoe kunnen culturen die op actie en verandering gericht zijn en anderzijds culturen die zich focussen op herhaling en aanpassing een gemeenschappelijk project opzetten? Hoe kan je een rode draad vinden in de Noord-Zuidrelaties als planning niet voor iedereen dezelfde waarde heeft, als een termijn met verschillende eenheden wordt berekend, als toekomst, verleden en heden niet vanuit eenzelfde standpunt bekeken worden? Jean-Pierre Boutinet: «Het begrip ‘project’ draagt een aspect van onzekerheid in zich, terwijl wie een circulaire visie op tijd heeft zich in een situatie van zekerheid bevindt en dus geen project nodig heeft. Hij verkeert in een stabiele toestand.» In Europa daarentegen zitten we midden in de projectcultuur. Het is ondenkbaar om een dossier in te dienen dat niet de vorm van een project heeft. Dit heeft te maken met onze zin om de dingen te willen veranderen, de nood om niet het slachtoffer van het lot te zijn.» Deze twee uitgangspunten, die moeilijk te verenigen zijn, beletten echter de samenwerking niet. Ten eerste, schrijft Thierry Verhelst, jurist met kennis van culturele antropologie, kunnen we het Zuiden niet enkel kenmerken als traditioneel. «Binnen de Zuidelijke samenleving hebben grote sociale lagen de oude wijsheid van acceptatie ingeruild voor een dynamische impuls. Ze worden gedreven door het geloof in vooruitgang en de zin om de wereld te veranderen». Ten tweede betekent zich richten op het verleden niet dat de toekomst wordt vergeten. Vooruitziendheid is een sleutelbegrip in de traditionele samenlevingen, maar het mag niet verward worden met voorzorgen nemen. «Een ontwikkelingsproject op drie of zes jaar plannen is voor traditionele samenlevingen overdreven, zelfs overmoedig. […] Vooruitziendheid wantrouwt langetermijnplanning omdat deze het begin en einde van een menselijk project van elkaar scheidt.» Alle samenlevingen beelden zich de toekomst in, maar ze doen dit in ver-schillende mate. Bestaat er geen gulden middenweg tussen vooruitziendheid en overdreven voorzorgen nemen? «Ik denk dat niet rekening houden met de tijdsdimensie één van de verklaringen is voor de teleurstellende vooruitgang binnen de ontwikkelingssamenwerking», concludeert Jean-Pierre Boutinet. «Voor mij heeft het minder en minder zin om projecten op te dringen. Ik maak hierbij het verschil tussen “een project voor” (uit-gewerkt voor de anderen) en “een project met” (uitgewerkt met de anderen). Zolang we niet meer in samenspraak werken, zullen de resultaten op zich laten wachten.» Renaud Deworst Jean-Marie Peretti Jean-Marie Peretti is professor aan de ESSEC Business School in Frankrijk en erevoorzitter van de HR-vereniging “Association Francophone de Gestion des Ressources Humaines”. Hij schetst in enkele woorden de actuele trends in tijdsbeheer. «De laatste decennia is er in het Noorden een toenemende belangstelling voor time management. Typerend voor het collectieve tijdsbeheer zijn de sirenes in bedrijven, de collectieve vakantieperiodes, de persoonlijke uurroosters waarover de werknemers beschikken. We geven zo de indruk meester te zijn van onze tijd en dat vinden we een luxe. Tegelijkertijd is er de opkomst van de gsm en het internet in het bedrijfsleven, die de werkdruk aanzienlijk verhogen. Werken kan op elke plaats en op elk tijdstip. Dit heeft voor een intensiever tijdsgebruik en druk op de productiviteit gezorgd. De grenzen tussen persoonlijk en professioneel leven zijn vervaagd en mensen worden slaaf van de tijd.» Anne-Aël Pohu Anne-Aël Pohu is programmaverantwoordelijke voor Rwanda en Burundi bij RCN Justice et Démocratie. In haar werk wordt ze regelmatig geconfronteerd met verschillende opvattingen over tijd bij partners of geldschieters. «Als ik in Burundi ben, weet ik dat het ritme er anders is. Het is aan ons om ons aan te passen en te leren dat de tijd er een andere betekenis heeft. Hun tijdsnotie geeft ruimte aan het rijpingsproces van ideeën, onderhandelingen en conflictoplossingen. Jammer genoeg hebben we niet altijd de ruimte voor een dergelijke analyse. Financiering vinden die rekening houdt met een dergelijke tijdsbenadering is niet eenvoudig. Op vlak van projectplanning krijgen we vaak te maken met tegenstrijdige vereisten. In de samenwerking met onze partners is de identificatie van een problematiek het uitgangspunt. Met de geldschieters vertrekken we vanuit het resultaat dat we moeten bereiken. De logica is totaal omgekeerd. Die twee chronologieën op elkaar afstemmen is in de realteit niet altijd mogelijk.» De Congolese Wendy Bashi kwam in 2002 aan in België om haar studies te voltooien. Sinds drie jaar bericht ze over Afrika op de RTBF en TV5 Monde. Zij heeft als geen ander een duidelijke kijk op de verschillen tussen Noord en Zuid. Mijn tijdsopvatting hangt af van waar ik mij bevind. In België hol ik achter de tijd aan. In Congo kan ik de tijd beleven. Het zijn werkelijk twee totaal verschillende systemen, maar ze werken alle twee. In België lijkt het of ik nooit tijd genoeg heb. Ik word overladen met werk. Soms wind ik me op als ik vijf minuten te laat ben, terwijl dit bij nader inzien niet het einde van de wereld is. Het systeem legt ons die stiptheid op, maar soms gaat dat een beetje te ver. Ik denk dat af en toe onthaasten geen luxe is. Maar tegelijk heeft deze striktheid ook wel ongelooflijke dingen voortgebracht. Als ik kijk naar de betrouwbaarheid en de snelheid van het openbaar vervoer, sta ik echt versteld. Uiteindelijk zijn er altijd elementen die de tekorten van een systeem verzachten. Er wordt in België bijvoorbeeld veel minder tijd genomen om met elkaar te praten. Maar anderzijds kan ik wel naar gelijk wie op elk tijdstip bellen met Skype! Charline Burton is sinds januari 2007 expat in Congo. Momenteel werkt ze voor de Amerikaanse ngo Search for Common Ground. Ze heeft zich in enkele maanden tijd vrij gemakkelijk aangepast aan het Congolese tijdsbesef. In de professionele context is er niet zo’n groot verschil. Mijn lokale collega’s respecteren naar behoren de uurroosters en de deadlines. Meestal is het de omgeving en de omstandigheden die vertragingen veroorzaken. Als de elektriciteit uitvalt of de rebellen een weg blokkeren, kan je daar niet veel aan doen. Maar in mijn privéleven heb ik wel moeten leren wachten. Eens je dat weet, is het niet zo moeilijk om je aan te passen. En het heeft ook zijn goede kanten. Mensen zijn hier heel gastvrij. Als je op iemand zit te wachten, zal men je altijd iets te eten of te drinken aanbieden. Je moet ook geen afspraak maken om iemand te zien. Als ik terugkeer naar België, moet ik drie weken op voorhand plannen om mijn familie en vrienden te kunnen zien. Die slaafse onderwerping aan een agenda mis ik eerlijk gezegd niet. Omdat de dingen trager lopen in Congo, kan je ze intenser beleven, want je steekt er meer energie in en mensen nemen de tijd om na te denken over wat ze willen doen.dossier
Mijn tijd verspeeld…
Minuut per minuut, uur na uur, jaar na jaar… onmogelijk om eraan te ontsnappen. De tijd is overal, maar iedereen gaat er anders mee om: de één past zich aan, de ander vlucht. Iedereen creëert zijn eigen tijd. Tijd is relatief. Naargelang de cultuur, de ervaring, het gevoel, boetseert de mens (en wordt hij geboetseerd door) de tijd…
Acht huur vliegen
Tussen actie en intentie
Verleden of toekomst?
Met of zonder project ?
Time management als strohalm
NGO ervaring
De tijd beleven
Zuidzicht
Intenser leven
Noordzicht
“Het begrip ‘project’ draagt enige onzekerheid in zich, terwijl een circulaire visie een gevoel van zekerheid behelst en geen project nodig heeft.”
Impact op de relatie ?
Snelheid, efficiëntie, precisie… de Heilige Drievuldigheid van de Westerse tijdsbenadering. De tijd wordt gemeten, ontleed, geoptimaliseerd. De meeste activiteiten worden gepland en er worden strikte termijnen vastgelegd, soms uit gewoonte, soms door verplichting. Van alle partners wordt ook verwacht dat ze de planning respecteren. Deze gewoonten worden automatisch ook toegepast in ontwikkelingsprojecten van ngo’s uit het Noorden. En daar loopt het mis! Te traag en te laat volgens het gehanteerde schema, met frustraties als gevolg. De partner wordt onder druk gezet, niet zelden met financiële chantage. Dit werkt op korte termijn, maar hypothekeert de toekomstige samenwerking. De relatie wordt ontwricht. Het is daarom wijs om onze aanpak altijd opnieuw in vraag te stellen en vooral om de dialoog daarover te openen met de partners. De tijd speelt een grote rol in ons leven en wordt in elke cultuur anders beleefd. Waarom niet de tijd nemen om erover te praten?
